Δήμος Σερρών - Εισαγωγή

Όταν πριν από 6 περίπου χρόνια αποφάσισα να μελετήσω ελληνικά χειρόγραφα στη Βουλγαρία και ιδιαίτερα στο νεοσύστατο Κέντρο Σλάβο-Βυζαντινών Σπουδών¹ Ivan Dujcev, σαν απόηχο άκουγα τα λόγια του μακαρίτη δασκάλου μου Λ. Πολίτη: "κι όμως πρέπει πάση θυσία να ξαναβγούν αυτά τα χειρόγραφα στο φως και να αποδοθούν στην επιστημονική έρευνα. Η γενιά σας δεν πρέπει να λησμονεί αυτό το χρέος".

Θυμούμαι τα παραπάνω λόγια του δασκάλου στις ευκαιριακές συζητήσεις που είχα μαζί του και, σήμερα, η αφιέρωση αυτής της εργασίας στη μνήμη του είναι ελάχιστη απόδοση τιμής στον επιστήμονα που μόχθησε τόσο πολύ γι' αυτή την υπόθεση.

Στο Κέντρο Dujcev γνώρισα την ανθρώπινη φιλόξενη ατμόσφαιρα από όλο το προσωπικό, και πρέπει να πω ότι αυτό δεν το ξεχνώ ποτέ. Κι όταν μιλώ κι όταν ακόμη σιωπώ. Χωρίς τη συμπαράσταση του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής και του πρύτανη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης η έρευνα αυτή θα ήταν πολύ δύσκολο να προχωρήσει. Το λέω αυτό γιατί στη χώρα μου έχει δημιουργηθεί ένα κλίμα αντίδρασης για την ανάμειξη μας σ' αυτό το ερευνητικό πρόγραμμα, εξαιτίας του γεγονότος ότι τα χειρόγραφα αυτά συνδέονται με άσχημες ιστορικές μνήμες που κεντρίζουν το εθνικό φρόνημα της κοινής γνώμης². Όμως το επιστημονικό χρέος δεν υπακούει και δεν πρέπει να πειθαρχεί στις συναισθηματικού τύπου αποχρώσεις τέτοιων ζητημάτων. Αυτήν την άποψη που έχει ως μόνο στόχο την ανεύρεση της αλήθειας ενστερνίστηκα από την αρχή.

Γι αυτό θέλω να τονίσω μια για πάντα ότι και οι απόψεις που θα διατυπώσω εδώ σήμερα δεν διαπνέονται από κανενός είδους νοσηρό σωβινισμό. Πειθαρχούν μόνο στην επιστημονική δεοντολογία. Παρακαλώ, λοιπόν, πάρα πολύ να θέσετε κάτω από αυστηρότατη επιστημονική κριτική τις επιστημονικές προτάσεις που θα διατυπώσω. Η αποδεικτική της θεωρία μου υπόκειται στην ψυχρή λογική των αριθμών.

Η ανακοίνωση μου περιλαμβάνει τρία θέματα: α). το περιεχόμενο των χειρογράφων, β) τα fragmenta και γ) τον περιγραφικό Κατάλογο των χειρογράφων από τον Vladimir Sis.

Για το περιεχόμενο των χειρογράφων δεν θα πω πολλά πράγματα. Αρκούν οι ως τώρα γνώσεις μας να καταλάβουμε ότι έχουμε να κάνουμε με συνήθεις μοναστηριακές βιβλιοθήκες, όπου κυριαρχούν τα εκκλησιαστικά εν γένει χειρόγραφα με ελάχιστες παραχωρήσεις σε έργα κοσμικής γραμματείας³. Ωστόσο μένει η "αθέατη πλευρά" στο εσωτερικό των χειρογράφων. Στον κωδ. 253 π.χ. κανείς δεν υποπτευόταν ότι το χειρόγραφο κρύβει στο εσωτερικό του το "Επαρχικόν Βιβλίον" και αναδεικνυόταν έτσι το δεύτερο πλήρες χειρόγραφο που μας παραδίδει αυτό το έργο⁴.

Άλλα σημαντικά κείμενα, όπως τα Πρακτικά της Συνόδου της Κύπρου (1406), αυτόγραφο έργο του Ιωσήφ Βρυεννίου, την έκδοση του οποίου έχω ήδη ετοιμάσει, τα γνωρίζουμε ήδη από την παλαιότερη έρευνα. Έτσι θα περιοριστώ εδώ να επισημάνω τη σημασία της συστηματικής προσέγγισης του περιεχομένου στην κατηγορία των χειρογράφων που αποκαλούμε "Κωδικές μονών", από το περίφημο βυζαντινό Αρχείο- το Χαρτουλάριο Β - ως τα μεταβυζαντινά χειρόγραφα. Επίσης τα κείμενα των πάσης φύσεως σημειωμάτων αξίζει να μελετηθούν για τις ενδιαφέρουσες πληροφορίες και για τη γλώσσα τους. Τέλος, έχουμε ξεκικήσει το συστηματικότερο έλεχγο του περιεχομένου όλων των χειρογράφων της συλλογής Dujcev που κάλυψε τα 35 πρώτα χειρόγραφα. Σ' αυτά αν προστεθούν 25 χειρόγραφα Νομικού περιεχομένου (των οποίων ο Κατάλογος που εκπονήσαμε σε συνεργασία με τον καθηγ. Χ.Παπαστάθη και τον Βούλγαρο ερευνητή κ. D. Getov βρίσκεται στο τυπογραφείο)⁵, 33 μουσικά χειρόγραφα (που μελετήθηκαν από τον καθηγ. Chr. Hannick και την Sv. Kujumdzieva), 15 Κώδικες της μονής Προδρόμου,Regesten των οποίων ετοιμάζουμε με τον κ. Χ. Παπαστάθη⁶, και 5 αντιστοίχων χειρογράφων της μονής Κοσίνιτσας που μελέτησε ο καθηγ. Β. Άτσαλος, προσεγγίζουμε τον αριθμό των 110 χειρογράφων, σ'αυτά αν προστεθεί ο αριθμός των σπαραγμάτων (84), καλύπτουμε ως σήμερα τα μισά περίπου χειρόγραφα της "Συλλογής" Dujcen.

Ο αριθμός των σπαραγμάτων που υπάρχουν στη "Συλλογή" Dujcev φαίνεται υπερβολικά υψηλός. Αν εξαιρέσει κανείς όμως τους αριθμούς που εμφανίζονται μετά το Νο 406, όπου κλείνει συμβατικά το όριο της "fonds ferme", η παρουσία των αποσπασμάτων - και μάλιστα περγαμηνών - είναι παραδομένη ιστορία και από τις βιβλιοθήκες των μονών και από άλλους χώρους (εννοώ τα 8 σπαράγματα, τα μονά που κατέχει η Βουλγαρική Ακαδημία Επιστημών το 1916, γνωστά μάλιστα από έντυπο κατάλογο του VI. Sis⁷ που δεν εμφανιζόταν στη βιβλιογραφία και που ανακαλύψαμε με περιπετειώδη τρόπο). Η μελέτη αυτών όλων των σπαραγμάτων που φαίνονται στους πίνακες με απασχολεί ιδιαίτερα στα θέματα ταύτισης των κειμένων τους, προέλευσης και ταξινόμησης τους.

Δεν θα επεκταθώ σκόπιμα περισσότερο πάνω σ'αυτά τα θέματα στα οποία υπαινικτικά αναφέρθηκα προηγουμένως. Θα προχωρήσω αμέσως στο τρίτο θέμα της ανακοίνωσης μου. Τα μεγαλύτερα ζητήματα δεν είναι ούτε το περιέχομενο ούτε τα fragmenta⁸. Το μεγάλο ζήτημα στο οποίο αξίζει να αφιερώσω τον υπόλοιπο χρόνο είναι η απάντηση στο ερώτημα "πως μπορούμε να ξεκλειδώσουμε, με αντικειμενικά στοιχεία που μας παρέχονται τόσο από τα ίδια τα χειρόγραφα όσο και από άλλες πηγές, τον βασικό κώδικα που ρυθμίζει συνολικά το ζήτημα των συγκεκριμένων χειρογράφων που προέρχονται από τις μονές του Τιμίου Προδρόμου Σερρών και Παναγίας Αχειροποιήτου του Παγγαίου (της Κοσίνιτσας)";

Στο σημείο αυτό θα επιστήσω την προσοχή σας. Πρόκειται για μια -επιτρέψτε μου τη φράση- "ανακάλυψη" που ήρθε μετά από δύσκολη, όπως θα δούμε, ερευνητική προσπάθεια και αδιάκοπο μόχθο και έγνοια.

Κυρίες και κύριοι συνάδελφοι, βρήκα το "κλειδί" για να προσεγγίσουμε όχι μόνο τη "Συλλογή" Dujcev αλλά και το σύνολο των χειρογράφων που προέρχονται από τα δύο προαναφερόμενα βυζαντινά μοναστήρια και αποτελούν ένα "σύστημα" που έμεινε ως σήμερα "κλειστό". Η ως τώρα ερευνητική αναζήτηση έμοιαζε λιγάκι με "παιχνίδι κρυμμένου θησαυρού". Ύστερα όμως από πολλές δοκιμασίες και περιπέτειες τα στοιχεία που έρχονται στο φως, ένα-ένα κι όλα μαζί, συμπλήρωναν ένα puzzle της πραγματικότητας, από το οποίο διακρίνεται τι και πως συνέβη, ο προσωπικός προβληματισμός και η διαρκής αναζήτηση μου επιφύλασσαν διαδοχικές εκπλήξεις.

Θα προσπαθήσω λοιπόν εδώ, για πρώτη φορά, να εκθέσω τα συμπεράσματά μου, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο οδηγήθηκα στη λύση του όλου ζητήματος. Θα προσπαθήσω να δώσω, ει δυνατόν, μαθηματική ακρίβεια στη λύση όλων των ζητημάτων που σχετίζονται με βασικά θέματα, όπως είναι τα θέματα προέλευσης, ταύτισης, στατιστικών κ.λπ.δεδομένων.

Όταν μου έδειξαν 7 ελληνικά χειρόγραφα κατά την πρώτη επίσκεψη μου τον Ιούνιο του 1988 στο Κέντρο Dujcev⁹ αναγνώρισα πολύ εύκολα ότι τα χειρόγραφα προέρχονταν από τη μονή Κοσίνιτσας. Ομολογώ ότι η λογική μου επηρεάστηκε από τη φαντασία και αυτό που έκανε -όπως έμαθα δύο χρόνια αργότερα - τον Λίνο Πολίτη (από ένα μόνο φωτογραφημένο φύλλο που είδε στα χέρια του Βούλγαρου ελληνιστή φιλιλόγου μακαρίτη τώρα Ghristo Kondov¹⁰) να σκεφθεί "εξ όνυχος τον λέοντα"¹¹ πέρασε αστραπιαίως από το νου μου. Τη σκέψη μου κοινοποίησα αμέσως στην Διευθύντρια του Κέντρου καθηγ. Αx. Dzurova.

Στα επόμενα δύο χρόνια είδα τα χειρόγραφα, που είχαν ήδη εκτεθεί στα εγκαίνια του Κέντρου Dujcev, και είχε εκδοθεί μάλιστα και μικρός κατάλογος από τους Dzurova-Stancev¹². Όλα εκείνα τα χειρόγραφα προέρχονταν, χωρίς να δηλώνεται στον μικρό κατάλογο η πρόελευση τους, από τις μονές Προδρόμου και Κοσίνιτσας.

Αργότερα ρυθμίστηκε η συνεργασία μας για τη μελέτη των Νομικών χειρογράφων. Η μελέτη αυτή περείχε τη δυνατότητα να δω στο σύνολο της την ως τότε "κλειστή" συλλογή. Ύστερα η "κλειστή " συλλογή άνοιξε διάπλατα και σε συνεργασία με τον καθηγ. Β. Άτσαλο και την, τότε ερευνήτρια του Κέντρου Dujcev, Helena Velkovska ελέγξαμε όλα τα χειρόγραφα¹³. Από αυτό το σημείο και εξής τα πράγματα είναι γνωστά από την Table Ronde της Σόφιας.

Είδα όλα τα χειρόγραφα αρκετές φορές το καθένα, σημειώνοντας κυρίως τα στοιχεία που ήταν απαραίτητα για την ταύτιση τους. Ο ρυθμός εργασίας, κάτω από διάφορες πιέσεις, δεν με ικανοποιούσε ιδιαίτερα, και το πρόγραμμα των εργασιών διαρκώς μεταβαλλόταν. Ωστόσο το ιδιαίτερο βάρος που έδωσα από την αρχή στη μοναδικότητα των σημειωμάτων των χειρογράφων δεν παρέλειψα και από ένα άλλο σημείο, το να συγκεντρώνω, ομολογώ με πολλή επιμονή, όλες τις αριθμήσεις που υπήρχαν πάνω στα χειρόγραφα.

Στο διάστημα της παραμονής μου κατά το β' εξάμηνο του 1990 στη Σόφια, παραμονή που οφειλόταν αποκλειστικά στη φιλοξενία του Πανεπιστημίου Sv.Kliment Ohridski και του Κέντρου Dujcev, έμαθα, ομολογώ πολύ αργά ( στα τέλη Ιουλίου), ότι στο Κέντρο υπήρχε ένας χειρόγραφος περιγραφικός Κατάλογος χειρογράφων, γραμμένος από τον VI. Sis, τον άνθρωπο δηλ. που σχεδίασε, οργάνωσε και εκτέλεσε την επιχείρηση μεταφοράς των ελληνικών χειρογράφων στη Σόφια. Έμεινα εμβρόντητος.

Ζήτησα επίσημα την άδεια να μελετήσω προσωπικά αυτόν τον Κατάλογο. Αυτή η απόφαση έγινε γνωστή και στο επιστημονικό Συμπόσιο της Σόφιας. Μάλιστα ο "Κατάλογος Sis" εκτέθηκε για τους συνέδρους την πρώτη κιόλας μέρα του Συμποσίου¹⁴.

Στο συνέδριο εκείνο εξέφρασα την άποψη ότι πρέπει να εκδοθεί ο Κατάλογος αυτός σε πανομοιότυπη-φωτογραφική έκδοση και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης πείστηκε να αναλάβει αυτήν την υπέρογκη δαπάνη. Η "δημοσίευδη αυτού του καταλόγου είναι πρόβλημα επιστημονικό και ηθικό", έγραφα τότε¹⁵.

Επιμένω ακόμη σ'αυτήν την άποψη. Ποιος ο λόγος; Ένας και βασικός: η επιστημονική δεοντολογία. Όταν εμφανιστεί κάθε σχετική εργασία δεν πρέπει να είναι διαβλητή (π.χ. αντλούνται στοιχεία από εκεί). Γι αυτό παρακαλώ θερμά και από το βήμα αυτό την κ. A. Dzurova να προχωρήσει το συντομότερο -θα έλεγα τάχιστα- στη δημοσίευση αυτού του υλικού, είτε σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είτε όπως το Κέντρο Dujcev κρίνει καλύτερα.

Είδα λοιπόν και μελέτησα αυτόν τον κατάλογο κι έχω την αίσθηση (ή αν θέλετε την ψευδαίσθηση) ότι για πρώτη φορά επετράπη σε ξένο ερευνητή να εμβαθύνει σ'αυτό το υλικό¹⁶. Το υλικό ήταν ανάκατο, αλλά προστατευμένο πολύ καλά μέσα σε τέσσερεις (4) φακέλλους Αρχείου λυτών εγγράφων, οι οποίοι βρίσκονταν ανά δύο μέσα σε φροντισμένα μπλε κουτιά που είχαν εξωτερικά μορφή καλαίσθητου δεμένου βιβλίου.

Η πρώτη μου δουλειά ήταν να αποκαταστήσω την τάξη στο παρατοποθετημένο εδώ και εκεί υλικό. Ύστερα ψυχρά και υπομονετικά, αν και κάτω από φοβερή πίεση χρόνου που είχα στη διάθεση μου ως το τέλος Αυγούστου, προσπάθησα να αποδελτιώσω όλο το απαραίτητο υλικό που θα μου επέτρεπε να αναζητήσω μετά τα περιγραφόμενα χειρόγραφα. Καταλάβαινα ότι το υλικό κάπου μου ήταν γνώριμο και άλλες φορές εντελώς άγνωστο. Αντίγραφο εκείνης της εργασίας κατέθεσα τότε στο Κέντρο Dujcev. Την ίδια εποχή μου παραχωρήθηκαν και μερικά φωτοαντίγραφα από αυτόν τον Κατάλογο¹⁷.

Το περιεχόμενο του Καταλόγου Sis, που εκτείνεται σε 1.700 σελίδες περίπου¹⁸, περιγράφει σε τέσσερεις τόμους τα χειρόγραφα με την ακόλουθη διάταξη:

Βρισκόμουν μπροστά σ΄ένα μοναδικό ντοκουμέντο! Με την ελπίδα ότι η φωτογράφηση του καταλόγου θα μου παρείχε τη δυνατότητα να μελετήσω με άνεση τα στοιχεία του περιεχομένου του άφησα στην άκρη το υλικό που αποδελτίωσα, γιατί και η αξιοποίηση του χρειαζόταν ειδική επεξεργασία. Επί πλέον έπρεπε να κοπάσει και η πρώτη εκτυφλωτική εντύπωση. Γρήγορα αντιλήφθηκα ότι η αρχική έκταση του καταλόγου είχε περικοπεί και η ανασελίδωση του σε ορισμένα σημεία ήταν εμφανής. Επίσης ότι έλλειπαν περιγραφές 222 περγαμηνών χειρογράφων, όπως φαινόταν από τη συνέχεια των αριθμών. Προχώρησα ωστόσο στη συγκέντρωση και άλλων στοιχείων που θα βοηθούσαν στη μελέτη του Καταλόγου. Έπρεπε να συνταχθούν πίνακες για τα χειρόγραφα των Αθηνών και του Κέντρου Dujcev και όσων χειρογράφων ήταν σκορπισμένα στο εξωτερικό με προέλευση από τις δύο μονές, κι έπρεπε να ερευνηθεί αν τα χειρόγραφα που περιγράφονται στον Κατάλογο Sis μπορούν να ταυτιστούν.

Τον έλεγχο των χειρογράφων του Κέντρου Dujcev τον είχα από τη σχετική εργασία που έγινε πάνω στη Συλλογή. Τα χειρόγραφα των Αθηνών-και μετά την έκδοση του Καταλόγου Λίνου Πολίτη με συνεργασία της Μαρίας Πολίτη στο τέλος του 1991¹⁹-ήταν δύσκολο να μελετηθούν στο αδημοσίευτο τμήμα του Καταλόγου. Εδώ πρέπει να τονίσω τη γενναία συμβολή της κ. Μαρίας Πολίτη, που έθεσε υπόψη μου το ανέκδοτο τμήμα του Καταλόγου. Χωρίς αυτό η εργασία δεν θα μπορούσε να προχωρήσει. Για να ολοκληρωθεί η εικόνα των δεδομένων έπρεπε να τελειώσει μια φοβερή σε όγκο προεργασία.

Με δεδομένη την ύπαρξη μιας αρίθμησης που φαινόταν στα χειρόγραφα των Αθηνών (γνωστά από τον Λ. Πολίτη ως χειρόγραφα "Σερρών")²⁰ και τους αριθμούς που βλέπαμε στα χειρόγραφα του Κέντρου Dujcev, άρχισα να ξαναπροβληματίζομαι πάνω στη λειτουργία των αριθμών που υπήρχαν ή καλύτερα συνόδευαν το κάθε χειρόγραφο στην περιγραφή του Sis. Κράτησα στις σημειώσεις μου ελέγχοντας προσωπικά σε κάθε ταξίδι στη Σόφια όλους του αριθμούς πάνω στα χειρόγραφα. Αργότερα όλη αυτή την εργασία την υλοποίησε και σε πίνακες το Κέντρο Dujcev. Όμως κανείς δεν γνώριζε τι σημαίνουν. Και οι Βούλγαροι συνάδελφοι δεν μπορούσαν να βοηθήσουν. Δεν γνώριζαν τίποτα. Και πράγματι τα δεδομένα ήταν τόσο συγκεχυμένα. Βλέπαμε ένα προτασσόμενο αριθμό στις εξωτερικές ετικέτες που μοιάζουν με εκείνες των παλιών μαθητικών τετραδίων²¹, βλέπαμε την αρίθμηση στο εσωτερικό των χειρογράφων και κυρίως την πρόταξη λατινικής αρίθμησης πριν από την αρίθμηση με αραβικούς αριθμούς. Σε άλλα χειρόγραφα απουσίαζε το ένα ή το άλλο από αυτά τα στοιχεία είτε και τα δύο μαζί.

Αλλά και κατά την επεξεργασία του Καταλόγου Sis τα πράγματα γίνονταν ακόμη πιο αινιγματικά. Εδώ ο αριθμός -broj δεν ήταν απλός και εμφανιζόμενος για μία φορά. Στους φακέλλους μάλιστα που αφορούσαν περιγραφές χειρογράφων της μονής Προδρόμου γινόταν κομφούζιο. Στη θέση ενός αριθμού που βρισκόταν εντός παρενθέσεων γινόταν διαγραφή του, και, στη συνέχεια, πάνω στο διαγεγραμμένο αριθμό γινόταν διόρθωση, κάποτε με το ίδιο χέρι και το ίδιο μελάνι και άλλοτε με ευδιάκριτο μπλε μολύβι²² και το σύνολο απαιτούσε προσεκτική ανάγνωση. Είχα μπροστά μου μια στρωματογραφία των αριθμών, για να χρησιμοποιήσω έναν αρχαιολογικό όρο. Αναγνώριζα επίσης την ίδια διορθωτική εργασία και στη σελιδαρίθμηση του Καταλόγου και εύκολα διαπυστωνόταν ότι υπήρχαν χάσματα στη συνέχεια της αρίθμησης των περιγραφομένων χειρογράφων, που συνέπιπταν με τις ελεγχόμενες αλλαγές.

Η λογική των αριθμών, που με βασάνιζε από την πρώτη επαφή μου με τα χειρόγραφα, απαιτούσε ένα άλλο επίπεδο έρευνας: την αποκρυπτογράφηση της λογικής συνέχειας, έστω μέσα από το δαιδαλικό λαβύρινθο των διαφόρων αριθμήσεων. Όταν απαλλάχτηκα από την παραπλανητική τελικά αναγραφή broj κι ενός συνοδευτικού αριθμού που προτασσόταν από το νούμερο που ήταν σε παρένθεση ήταν κάτι παραπάνω από βέβαιο ότι ο "πρώτος" αυτός broj λειτουργούσε ως αύξων αριθμός και ο "δεύτερος", που ακολουθούσε μέσα στην παρένθεση, ήταν ένας σταθερός "σιωπηρός" αριθμός. Το χέρι μου διόρθωνε τους αριθμούς αποκαθιστούσε τελικά τη συνέχεια ύστερα από κάποια διατάραξη. Το πιο σημαντικό ήταν η διαπίστωση ότι ο αριθμός που βρισκόταν πάνω από τον διαγραμμένο "σιωπηρό"-εντός παρενθέσεων-αριθμό ανταποκρινόταν στην αρίθμηση που ο Λίνος Πολίτης ονόμαζε "Σ ε ρ ρ ώ ν" στα χειρόγραφα που επιστράφηκαν στην Αθήνα. Σ'αυτό το σημείο είχε συντελεστεί μπροστά μου η λύση του όλου ζητήματος²³. Γιατί όσο ο προτασσόμενος broj δεν συμφωνούσε με τον broj που είχαν τα ίδια τα χειρόγραφα ήταν δύσκολο να συλλάβει κανείς τη σημασία του "σιωπηρού" αριθμού, που βρισκόταν στο β' στρώμα κάτω από το νεότερο.

Στο επόμενο στάδιο μπήκε στη σκέψη μου η έρευνα της συνέχειας όλων των αριθμών broj εντός των παρενθέσεων, αυτών που μέχρι εκείνη τη στιγμή ονόμαζα "σιωπηρούς" αριθμούς. Ευτυχώς κάποιοι από αυτούς διακρίνοταν καθαρά, στην αρχή ιδίως του Καταλόγου. Όταν είδα ότι ορισμένοι από αυτούς ταίριαζαν με τους αριθμούς των χειρογράφων στην Αθήνα ή στο Κέντρο Dujcev προχώρησα στην επαλήθευση αυτής της υπόθεσης εργασίας.

Ως αφετηρία γι' αυτή την προσπάθεια είχα ένα εκπληκτικό επίσης στοιχείο. Πρόκειται για μια σημείωση, αυτήν που βλέπετε²⁴, που βρίσκεται στο εσωτερικό (contre-plat) του πρώτου προστατευτικού καλύμματος του φακέλλου μέσα στον οποίο φυλάσσονται τα γραπτά του VI.Sis (ο οποίος ας σημειωθεί ότι προέρχεται κι αυτός από τη μονή Κοσίνιτσας, όπως δηλώνει η ροζ ετικέτα που επικαλύπτεται από την μπλε ετικέτα)²⁵. Στο σημείωμα αυτό, που δεν είναι τίποτ'άλλο από μια σούμα αριθμητικών δεδομένων που καταλήγει σ'ένα σύνολο 827, αναγνωρίζω το χέρι του VI. Sis, που καταγράφει- τί άλλο;-...χειρόγραφα. Όταν είδα την σημείωση για πρώτη φορά πολλοί συνειρμοί και υποθέσεις μου δημιουργήθηκαν. Την έδειξα στον καθηγ. Α. Guillou και στη συνάδελφο Μαρία Πολίτη, που βρισκόταν τότε στη βιβλιοθήκη του Κέντρου Dujcev, μια μέρα μετά το συνέδριο της Σόφιας. Ο καθηγ. Guillou αναφώνησε: "αυτό και μόνο είναι αρκετό για να ξανακάνουμε το συνέδριο!".

Με βάση αυτόν τον top αριθμό ως όριο στην υπόθεση εργασίας σχημάτισα έναν πίνακα αριθμών, τοποθετώντας στις αντίστοιχες θέσεις χειρόγραφα με αριθμούς broj από την Αθήνα και το Κέντρο Dujcev. Η αρίθμηση έφτασε στον αριθμό 518²⁶.

Το παραστατικό διάγραμμα έδειξε ότι υπήρχαν εδώ χειρόγραφα περγαμηνά και χάρτινα από τη μονή Προδρόμου, περγαμηνά από τη μονή Κοσίνιτσας, όπως τα γνωρίζουμε από τη μέχρι τώρα έρευνα, που κάλυπταν όλο το φάσμα των περγαμηνών χειρογράφων των μονών Κοσίνιτσας και Προδρόμου, καθώς επίσης και τον αριθμό γνωστών χάρτινων χειρογράφων της μονής Προδρόμου. Απέμεινε μόνο το ερωτηματικό: τι απέγιναν τα χάρτινα χειρόγραφα της μονής Κοσίνιτας;

Η αναζήτηση αυτών των χειρογράφων λογικά έπρεπε να κατευθυνθεί προς τα χειρόγραφα της "Συλλογής" Dujcev. Εδώ είχαμε ήδη διαπιστώσει ότι σ'ένα ποσοστό , που προσεγγίζει το 100%, η προέλευση των χειρογράφων αυτής της "Συλλογής" ήταν από τις δύο μονές και κυρίως από την Κοσίνιτσα. Η προσωπική μου άποψη, που διατυπώθηκε πολλές φορές στις μεταξύ μας συζητήσεις με τους συνεργάτες στο πρόγραμμα καταλογράφησης, είναι ότι μόνο ένα από τα χειρόγραφα της "κλειστής συλλογής"/Dujcev δεν φαίνεται να προέρχεται από τις μονές²⁷. Με τη στροφή και την αναζήτηση των χαρτώων χειρογράφων της Κοσίνιτσας στη "Συλλογή" Dujcev παρατήρησα τα εξής:

α) Ότι μέσα στο υλικό των χειρογράφων της ¨Συλλογής" Dujcev δεν συναντούμε την αφθονία των περγαμηνών χειρογράφων που υπήρχε στην προηγούμενη, όπως είδαμε, λίστα.

β) Το σπουδαιότερο, τα πολλά χειρόγραφα που έφυγαν προς την Αθήνα απουσίαζαν φυσικά από τη σημερινή "Συλλογή" Dujcev, κι όταν συγκρίνει κανείς ταυτισμένα χειρόγραφα στην Αθήνα εύκολα βλέπει ότι απουσιάζει εκεί- με δύο τρεις εξαιρέσεις όχι αναιτιολόγητες²⁸ - η λατινική αρίθμηση πριν από την αρίθμηση με αραβικούς αριθμούς, όπως τη βλέπουμε κατά κανόνα στα χειρόγραφα του Κέντρου Dujcev.

γ) Ότι η αρίθμηση με τους αραβικούς αριθμούς δεν επηρεαζόταν από την αλλαγή του λατινικού αριθμού που ήταν μπροστά του. Ήταν επομένως η αρίθμηση αυτή, η δεύτερη, μια συνεχής αρίθμηση σε τέτοιο σημείο, ώστε να μου επιτρέπεται ακόμη και να διαγράψω προς στιγμήν τους λατινικούς αριθμούς που ήταν μπροστά.

Η σύνταξη ενός άλλου πίνακα, που μέσα σ' αυτόν εντάσσονταν όλοι οι αριθμοί με αύξουσα σειρά από το 441-το 665²⁹,έδειξε το εξής αποτέλεσμα: αυτά τα χειρόγραφα που χαρακτηρίζαμε ως χειρόγραφα της ΒΑΝ καταλάμβαναν αντίστοιχες θέσεις και κάλυπταν το σύνολο των χειρογράφων που υπάρχουν στο Κέντρο Dujcev. Δηλ. παραμένουν εδώ τα περγαμηνά χειρόγραφα της Κοσίνιτσας και η κατηγορία των χάρτινων εμφανίζεται πιο ενισχυμένη. Είναι ενισχυμένη από κάποια άλλα χειρόγραφα που έχουν και αυτά τη δική τους πρόκληση. Αλλά τώρα ο δρόμος είναι εύκολος για να μας οδηγήσει στο τέρμα.

Όταν απομονωθούν τα χειρόγραφα που εμφανίζονται στη δεύτερη λίστα, αλλά δεν έχουν αριθμό broj έχουμε ως αποτέλεσμα ένα τρίτο πίνακα -μέρος του οποίου βλέπετε³⁰ -, όπου διαπιστώνουμε ότι:

α) Τα χειρόγραφα που δεν έχουν broj πρωτοεμφανίζονται στην αρίθμηση ΒΑΝ, απουσιάζουν δηλ. από τον πρώτο πίνακα.

β) Η αρίθμηση τους αρχίζει από το Νο 671 και φθάνει ως το 827, ως τον αριθμό δηλαδή που είδαμε στο σημείωμα του Sis. Αρχίζει δηλαδή κάτω από έξι νούμερα κενά στον δεύτερο πίνακα, όπου τοποθετείται μια σειρά από σπαράγματα τα οποία έχουν broj, και περατώνεται σ'ένα σημείο όπου ακολουθούν τρεις κενές θέσεις χειρογράφων (τα νούμερα 828, 829 και 830) και στη συνέχεια επανεμφανίζονται χειρόγραφα της "Π ρ ώ τ η ς" (;) Γενικής Καταγραφής, χειρόγραφα ως φαίνεται από τη μονή Προδρόμου, που επιβεβαιώνουν τις υποψίες του Λίνου Πολίτη για την κατακράτηση στη Σόφια την εποχή της επιστροφής των χειρογράφων στην Αθήνα, ορισμένων χειρογράφων από τα Προδρομηνά³¹, εμφανίζονται ωστόσο μεταξύ των χειρογράφων αυτών που φθάνουν στον υψηλότερο αριθμό ΙΙ 860 και δύο χειρόγραφα από τη μονή Κοσίνιτσας.

γ) Πολλές θέσεις στον τ ρ ί τ ο πίνακα³² παραμένουν κενές. Δεν έχουμε για την ώρα τα στοιχεία που χρειάζονται για να καταλάβουν τη θέση τους εδώ χειρόγραφα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι απίθανο να υπάρχουν στα τόσα αταύτιστα χειρόγραφα που διαθέτουμε.

Ας συνοψίσουμε:

Δεν είναι πια υπόθεση εργασίας το σύστημα που αποκρυπτογραφήσαμε και ακτινογραφήσαμε. Μας παρέχει την ακόλουθη διάταξη και σχέση των, ας τα ονομάσουμε συμβατικά, συγκοινωνούντων δοχείων:

Υπάρχουν οι συλλογές χειρογράφων των δύο μεγάλων βυζαντινών μοναστηριών

ΜΕ ΠΑΡΑΔΟΜΕΝΟΥΣ ΑΡΙΘΜΟΥΣ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ

Τα χειρόγραφα αυτά έρχονται στη Σόφια. Εδώ γίνεται συγχώνευση των χειρογράφων των δύο μονών και στη συνέχεια ανάμειξη των χειρογράφων τους. Στην αρχή τοποθετήθηκαν ανάμικτα τα περγαμηνά κατά μέγεθος και ακολουθούν κατά τον ίδιο τρόπο τα χάρτινα σε μια γενική καταγραφή, όπου όλα τα καταγεγραμμένα χειρόγραφα παίρνουν και αριθμό ταυτότητος. Την γενική αυτή καταγραφή ας την ονομάσουμε

δεξαμενή Α

Σ'αυτή τη δεξαμενή κυκλοφορούν χειρόγραφα όπως τα περγαμηνά των μονών Προδρόμου και Κοσίνιτσας, ένα μεγάλο μέρος από τα χαρτώα της μονής Προδρόμου. Λείπουν τα πολλά χαρτώα της Κοσίνιτσας. Το σπουδαιότερο: υπάρχουν εδώ χειρόγραφα που αργότερα μετακινούνται από τη Σόφια. Όταν ο μεγάλος αριθμός των 259 χειρογράφων μετακινείται στην Αθήνα η δεξαμενή στερεύει. Τότε ακριβώς φαίνεται να διοχετεύεται το περιεχόμενο της δεξαμενής Α σε μίαν άλλη δεξαμενή, τη

δεξαμενή Β

Από τη δεξαμενή Α, δημιούργημα του VI. Sis, χτίστηκε η δεξαμενή Β, η δεξαμενή της ΒΑΝ η οποία το 1916 είχε μόνο 10 χειρόγραφα! Γιατί αρχίζει από τον αριθμό 441 αυτή η σειρά των χειρογράφων της; υπάρχουν ορισμένες εξηγήσεις, ιδιαίτερα μάλιστα όταν αναγνωρίζουμε στην μικρή ετικέτα του χφ ΒΑΝ 429-1 που περιέχουν το Χρονικό του Δωροθέου Μονεμβασιάς, τον αριθμό 1 και μπορούν να ακολουθήσουν στη συνέχεια μετά τα σπαράγματα που υπήρχαν στην κατοχή της ΒΑΝ το 1916. Αλλά κι αν ακόμη οι Βούλγαροι συνάδελφοι δεν μας διαφωτίσουν επακριβώς για το λόγο που η αρίθμηση αυτή ξεκινά δέκα νούμερα πάνω από τον αριθμό τον παραδομένο για το σύνολο των χειρογράφων της μονής Κοσίνιτσας, δεν έχει και τόση σημασία το τι προηγείται σ'αυτήν την αρίθμηση. Η ανάγκη να συμπυχτεί και να ξανασυγκροτηθεί με ενιαία αρίθμηση η "Συλλογή" ΒΑΝ μετά την έλλειψη των χειρογράφων που πήγαν στην Αθήνα μπορεί να κατανοηθεί παραστατικά με την εικόνα μιας βιβλιοθήκης από τα ράφια της οποίας αφαιρέθηκαν ενδιάμεσα πολλά βιβλία συγκεντρωμένα σε συνεχείς θέσεις ή σποραδικά εδώ κι εκεί. Προέκυψε δηλ. η ανάγκη να συμπληρωθούν τα κενά για να μην χαίνουν τα ανοίγματα και η συλλογή αριθμήθηκε ξανά. Εδώ εντάχθηκαν χειρόγραφα από την "Πρώτη" (;) Γενική Καταγραφή, αλλά και χειρόγραφα, όλα χαρτώα, που δεν αριθμήθηκαν καν την πρώτη φορά, περιέργως όμως διατηρούν πιο καθαρά τα στοιχεία της ταύτισης τους.

Η δεξαμενή Γ του Κέντρου Dujcev

Από τη δεξαμενή της ΒΑΝ διοχετεύτηκαν τα χειρόγραφα στο Κέντρο Dujcev, του οποίου η "Συλλογή" μέχρι το όριο που χαρακτηρίστηκε "κλειστή συλλογή" κατέχει χειρόγραφα αποκλειστικά της ΒΑΝ, η οποία, όσο είμαστε σε θέση να ξέρουμε, διεκδικεί την επιστροφή τους από το Κέντρο Dujcev στη Βιβλιοθήκη της (για να συνεχίσει την παράδοσή της στην παραπλάνηση του επιστημονικού κόσμου), ενώ θα μπορούσε να προσφέρει περισσότερα, δημοσιεύοντας το σχετικό με τα χειρόγραφα αρχειακό της υλικό. Εμείς θα δημοσιεύουμε ό,τι σχετικό αρχειακό υλικό υπάρχει.

Με διάφορους πίνακες μπορεί κανείς να δείξει, ύστερα από τη συνολική διευθέτηση του κώδικα στη διαδοχική λειτουργία των Συλλόγων, και τη ροή των συγκεκριμένων χειρογράφων μέσα ή έξω από αυτές, πάρα πολλά στοιχεία -δείγματα της ιστορικής περιπέτειας αυτών των χειρογράφων. Τη μεταβλητή ή αμετάβλητη θέση τους μπορεί να καταγράψει κανείς με αντίστροφους πίνακες όπου φαίνεται ο τρόπος επιλογής και τοποθέτησης των χειρογράφων στις νέες τους θέσεις. Φαίνεται η λογική συνάφεια ή η τυχαία σχέση τους στη συνολική λειτουργία των συλλογών, παρακολουθώντας την κινητικότητα τους στις γραμμές πορείας τους, τις περιπέτειές τους και την επιβίωσή τους.

Με τους τρόπους αυτούς έχουν λυθεί πολλά αινίγματα. Αλλά το πιο βασικό είναι ότι τώρα είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε το "σταθερό αριθμό" της ταυτότητας του κάθε χειρογράφου με απόλυτη ακρίβεια.

Τα ποσοτικά δεδομένα προσεγγίζονται πια με καθαρότερη ακρίβεια, κι όσο θα γεμίζει το puzzle, αφού υπάρχει ακόμη η λίστα των "αγνοουμένων χειρογράφων", τόσο θα δικαιώνεται η άποψη μου που υπακούει σε μια συστηματική λογισμική προσέγγιση του όλου προβλήματος. Η τελειότητα με την οποία λειτουργεί το όλο σύστημα επιτρέπει να δοθούν λύσεις σε άλυτα ως τώρα ζητήματα και να φτάσει κανείς στην ανασυγκρότηση των διαλυμένων βιβλιοθηκών των δύο μεγάλων μοναστηριών.

Κυρίες και κύριοι συνάδελφοι,

Με τη βεβαιότητα ότι ο ηλεκτρονικός υπολογιστής θα μορφοποιήσει όλες τις λεπτές αποχρώσεις των ζητημάτων με όλα τα δεδομένα, που τα επεξεργάστηκα μόνος και χωρίς υπολογιστή και που με οδήγησαν με μαθηματική ακρίβεια στην ορθή διασταύρωση όλων των στοιχείων, θα ήθελα να κλείσω με μία έκκληση προς τους επιστήμονες όλου του κόσμου, αν βρουν χειρόγραφα προερχόμενα από τις δύο μονές να συνεισφέρουν σ'αυτήν την προσπάθεια ανασυγκόλλησης του "σκορπισμένου ψηφιδωτού", παραθέτοντας και τους αριθμούς (br.+no)³⁴.

Υπάρχουν ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες ότι ένα μεγάλο τμήμα από τη λίστα των "αγνοουμένων χειρογράφων" μας βρίσκονται σήμερα στη βιβλιοθήκη της πρώην βασιλικής οικογένειας της Βουλγαρίας³⁵. Θα ήταν ευχής έργο να δοθούν και αυτά τα χειρόγραφα στην επιστήμη*.

* Οι ακόλουθες σημειώσεις συνοδεύουν εξυστέρου το κείμενο της ανακοίνωσης μου στο Δ' Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής Παλαιογραφίας, που δημοσιεύεται εδώ ως εισαγωγικό.

1. Η όλη εμπλοκή μου στο πρόγραμμα έρευνας των ελληνικών χειρογράφων στη Βουλγαρία είχε ως αφετηρία τη συμφωνία Επιστημονικής Συνεργασίας μεταξύ του Αριστοτελιού Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης και του Πανεπιστημίου της Σόφιαςπου υπογράφτηκε το 1987. Αρκετοί επιστήμονες συνάδελφοι "εγγυήθηκαν" εκείνη την εποχή εν αγνοία μου για την επιστημονική ετοιμότητα μου να εργαστώ ερευνητικά στη Σόφια. Ανάμεσα τους ήταν, όπως πληροφορήθηκα αργότερα, οι καθηγ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Φ. Μαλιγκούδης, Χ. Παπαστάθης και Ihor Sevcenko. Ο κ. Μαλιγκούδης με έφερε σε άμεση επαφή με τους Βούλγαρους συναδέλφους. Σε όλους οφείλω να εκφράσω και από τη θέση αυτή τις ευχαριστίες μου.

2. Οι αντιδράσεις αυτού του χαρακτήρα αποτυπώθηκαν αργότερα σε "λιβέλλους", για να διαιωνίζουν την εμβέλεια της σκέψης και το εύρος του επιστημονικού ήθους των συντακτών τους (βλ. σχετικά Γ.Κ.Παπάζογλου, Χειρόγραφα και βιβλιοθήκες, επίμετρο, σ. 33-47 πρβλ. τώρα περιοδ. Αντί, περ. Β', τεύχ. 579, σ. 56).

3. Βλ. τώρα Α. Dzurova, Kr. Stancev, V. Atsalos, V. Katsaros, Checklist, σ. 81-85.

4. J. Koder, Das Eparchenbuch Leons des Weisen, Wien 1991,σ. 51 κ.ε.

5. Βλ. D. Getov, Β. Κατσαρού, Χ.Κ.Παπαστάθη, Κατάλογος (1994).

6. Βλ. Β. Κατσαρού, Χ.Κ.Παπαστάθη, "Ο Νέος Μέγας Κώδηξ" σ. 173.

7. Βλ. γι'αυτόν παρακάτω, σ. 49.

8. Για τα fragmenta της συλλογής του Κέντρου Ivan Dujcev ελπίζω ότι θα είμαι σε θέση να δώσω σύντομα περισσότερα στοιχεία.

9. Η επίσκεψη αυτή έγινε σε μια χρονική περίοδο πριν από τα επίσημα εγκαίνια του Κέντρου, τα οποία συνόδευσε η γνωστή έκθεση και ενός μικρού τμήματος των ελληνικών χειρογράφων από τις δύο μονές (βλ. σημ. 12 εδώ).

10. Από παραδρομή στην προφορική ανακοίνωση μου στην Οξφόρδη διάβασα το όνομα του Βούλγαρου ερευνητή λανθασμένα {Nikolaj}, στην καθηγ.Ax. Dzurova οφείλω την άμεση διόρθωση.

11. Βλ. Λ. Πολίτη, Έκθεση και υπόμνημα, σ. 377.

12. Βλ. A. Djurova-Kr. Stancev, Slavjanski, Grecki i Orientalski rakopisi..., Sofia 1988.

13. Η εργασία αυτή ολοκληρώθηκε πριν από το Διεθνές Συμπόσιο της Σόφιας.

14. Η άποψη ότι ο κατάλογος εξακολουθεί να είναι "απόρρητο δημόσιο έγγραφο του Βουλγαρικού κράτους, που θα δικαιολογούσε τηνπροέκταση της σιγής γύρω από την ύπαρξη και κατά συνέπεια το απρόσιτο για την επιστημονική του μελέτη, δεν υφίσταται πλέον (βλ. Ax. Dzurova, Erytheia 13, 1992), σ. 122, σημ.12).

15. Βλ. V. Katsaros, Actes, σ. 79: "IIy a aussi un probleme grand et moral: la publication du Catalogue de Vladimir Sis".

16. Είναι δύσκολο να πιστέψω ότι δεν υπάρχει και άλλο αρχειακό υλικό σχετικό με τα ελληνικά χειρόγραφα στη Βουλγαρία. Ας ελπίσουμε ότι με την πρόοδο των ελληνιοβουλγαρικών σχέσεων και η επιστημονική έρευνα θα έχει πιο πολλά να ωφεληθεί.

17. Βλ. π.χ. εικ. 1-4.

18. Με βάση τις ενδείξεις των διαδοχικών σελιδαριθμήσεων του ο Κατάλογος αυτός εκτεινόταν αρχικά στις 2.350 περίπου σελίδες.

19. Βλ. Λ. Πολίτη, Κατάλογος, σ. 389-501.

20. Βλ. Λ. Πολίτη, Έκθεση και υπόμνημα, σ. 363 και 373. Πρβλ. του ίδιου, Κατάλογος, ο.π. passim.

21. Ανάλογα φαινόμενα παρατηρούνται και στα "επιστραφέντα" χειρόγραφα που βρίσκονται στην Αθήνα, βλ. Λ. Πολίτη, Έκθεση και υπόμνημα, σ. 363. Πρβλ. Κατάλογος, σ. κβ'.

22. Οι διαφορετικές επεμβάσεις στους αριθμούς δεν είναι ευδιάκριτες στον "Συνοπτικό" κατάλογο του VI.Sis που πρωτοδημοσιεύεται εδώ. Μόνο η χρωματική εναλλαγή δείχνει καθαρότερα το είδος αυτών των επεμβάσεων, αλλά στην ουσία δεν επηρεάζεται η ακολουθία των αριθμών.

23. Στην τέλεια ανταπόκριση αυτού του συστήματος μπορεί να δει τώρα κανείς στο μελέτημα μου "Θεωρια για τη συνολική επιστημονική διευθέτηση του ζητήματος της ιστορίας των Συλλόγων ελληνικών χειρογράφων των μονών Παναγίας Αχειροποιήτου του Παγγαίου, της επονομαζομένης Κοσίνιτσας (νεωτ. Εικοσιφοινίσσης), και του Τιμίου Προδρόμου Σερρών" στα υπό έκδοσιν Πρακτικά του Διεθνές Συνεδρίου "Οι Σέρρες και η περιοχή τους. Από την Αρχαία στη Μεταβυζαντινή Κοινωνία" που έγινε στις Σέρρες 29 Σεπτεμβρίου 3 Οκτ. 1993.

24. Βλ. εικ. 2.

25. Βλ. εικ. 1.

26. Βλ. σελ. 138 εδώ.

27. Πρόκειται για το χφ. D. gr. 275.Πρβλ. Checklist, σ. 16.

28. Πρόκειται μόνο για τη λατινική αρίθμηση των σπαραγμάτων που συγκεντρώθηκαν όλα κάτω από το υπ'αριθ. ΕΒΕ 2643, τελευταίο αριθμό της ενότητας των "Σερραϊκών χειρογράφων".

29. Βλ. σ. 147 εδώ.

30. Βλ. σ. 151-155 εδώ.

31. Δεν είμαι βέβαιος αν η κατακράτηση ήταν σκόπιμη ή υπάρχουν άλλοι λόγοι που ερμηνεύουν αυτή την ανάμειξη (βλ. σ. 242 εδώ).

32. Βλ. σ. 151-155 εδώ.

33. Δεν γνωρίζουμε αν στη φράση "ενοις και οκτώ σλαβικά" του Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Έρευναι, σ. 52α, υπονοείται αφαίρεση ή πρόσθεση των εν λόγω οκτώ χειρογράφων από τον ή στον συνολικό αριθμό των 431 χειρογράφων της μονής.

34. Οφείλω να εκφράσω θερμές ευχαριστίες στον αγαπητό συνάδελφο Arnold Van Gemert, ο οποίος ανταποκρίθηκε πρόθυμα στο αίτημα μου να με πληροφορήσει ότι "δυστυχώς δεν υπάρχει καμία αρίθμηση ή άλλη ένδειξη στο χφ. του Αμστερνταμ, και στην αρχή και στο τέλος έχουν αφαιρεθεί φφ." [πρβλ. Ελληνικά 25 (1972) 200-203].

35. Η ατεκμηρίωτη αυτή άποψη μου φαίνεται τώρα μάλλον απίθανη. Δεν αποκλείεται τα ελλειπόντα χειρόγραφα να βρίσκονται στη βιβλιοθήκη της Ακαδημίας Επιστημών της Βουλγαρίας. Εν πάση περιπτώση η έκκληση διατηρεί τη δύναμη της προς κάθε κατεύθυνση.