Αναστενάρια

Ένα από τα γνωστότερα έθιμα του Ν.Σερρών, που έγινε αντικείμενο έρευνας και μελέτης, τόσο των ελλήνων, όσο και των ξένων ερευνητών.

Τα αναστενάρια, μεταφυτευμένα από τους πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης στη Βόρεια Ελλάδα, τελούνται σε τέσσερα σημεία της χώρας αυτής, όπου είναι εγκατεστημένοι οι αναστενάρηδες. Τα μέρη αυτά είναι ο Λαγκαδάς, η Μελίκη Βερροίας, η Μαυρολεύκη Δράμας και η Αγία Ελένη Σερρών.

Τα αναστενάρια τελούνται κάθε χρόνο, στις 21 Μαΐου, γιορτή των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.

Το έθιμο αυτό έχει την αρχή του στην αρχαιότητα, που οπωσδήποτε αποτελεί συνέχεια λατρευτικών τελετών, προς τιμή του θεού Διόνυσου. Αυτό προκύπτει από την ομοιότητα των εθίμων που γινόταν τότε, αλλά και εξακολουθούν να γίνονται και τώρα, όπως η θυσία του ταύρου, η χρησιμοποίηση του ιαματικού νερού, των αγιασμάτων, ο χορός, τα όργανα, η φωτιά.

Οι αναστενάρηδες, έχουν ώς ανώτατο αρχηγό τους το "αναστενάρικο εικόνισμα του Αγίου" και ανώτατο ιεράρχη τους, τον Αρχιαναστενάρη.

Οι εικόνες που κουβαλούν οι αναστενάρηδες μαζί τους, είναι οι λεγόμενες "χάρες" και παριστάνουν το ιερό ζεύγος των Αγίων και οι οποίες τους δίνουν την ικανότητα να βαδίζουν στη φωτιά.

Παρατηρώντας τον χορό των αναστενάρηδων, σ' όλη τη διάρκεια του εθίμου, έκρινα σωστό να ταξινομηθεί σε τρεις φάσεις: α) πριν την πυροβασία β) κατά το ξεκίνημα και γ) κατά την επιστροφή από την πυροβασία.


α) ο χορός πριν την πυροβασία

Ο χορός αρχίζει μέσα στο κονάκι, (δηλ. τα σπίτια των αρχιαναστενάρηδων, όπου φυλάσσονται οι εικόνες των Αγίων), όπου τελείται η αγρυπνία και γενικώς η προετοιμασία των μυστών γιά την οιστροπληξία. Αυτή κορυφώνεται στις 21 Μαΐου και παρέχει τη δυνατότητα της πυροβασίας, καθώς επίσης, εξασφαλίζει στους πιστούς την ακαΐα. Ο χορός αρχίζει συγκεκριμένα, από τότε που οι "χάρες" εγκαλούν τον αναστενάρη. Όταν λένε οτι "η εικόνα εγκαλεί τον καθαρό άνθρωπο", εννοούν οτι ο προσκαλεσμένος αισθάνεται μέσα του την ανάγκη να χορέψει αδίστακτα και αφοσιωμένα, μαζί με τις "χάρες".

Αφού, λοιπόν, συμβούν όλα αυτά, οι αναστενάρηδες αρχίζουν τον χορό. Κάνουν βήματα μπροστά (τροχαίους και ιάμβους ) και γυρίζουν όμοια πίσω, χτυπώντας τα πόδια ρυθμικά, πότε ελαφρά, πότε βαριά, υψώνουν τα χέρια δεκτικά, τα συμπλέκουν πάνω από το κεφάλι, τα φέρνουν πλάγια, σκύβουν γυρτά προς το ένα μέρος.

Τέλος, κάποτε, παύει ο χορός. Τότε, σταυροκοπιούνται, κάνουν μετάνοιες, θυμιατίζουν και αποσύρονται σε μιά γωνιά σιωπηλοί.

Τα όργανα παίζουν όλη αυτή την ώρα της αγωνίας τους και οι παρόντες τραγουδούν.

Στα αναστενάρια, οι οργανοπαίκτες είναι η μεγάλη δύναμη, που οδηγεί τους χορευτές στο ρυθμό και τους συγκλονίζει και τους οιστρηλατεί. Κι αυτοί οι ίδιοι είναι μυημένοι, παίζουν τα όργανα τους με πάθος, συγκλονίζονται οι ίδιοι, συμπάσχουν, σκύβουν, υψώνουν το κεφάλι με τα μάτια ψηλά, καμπουριάζουν και με τα πόδια κρατούν το ρυθμό, χωρίς κανάνα παραπάτημα.

Τα όργανα τους είναι η γκάιντα, η λύρα, το νταούλι και το καβάλι, που σήμερα δεν υπάρχει.


β) ο χορός κατά το ξεκίνημα και την πυροβασία

Η πομπή ξεκινά από το κονάκι. Έξω, στον αυλόγυρο του κονακιού, σχηματίζεται ο κυκλικός χορός. Ενώ τα όργανα παίζουν και το βήμα ρυθμίζεται από την έρρυθμη μουσική, βγαίνουν χορεύοντας οι αναστενάρηδες, προηγουμένου του αρχιαναστενάρη, κατευθυνόμενοι από το κονάκι προς το αλάνι. Εκεί τα όργανα παίρνουν θέση γύρω από τη φωτιά.

Αφού οι αναστενάρηδες χορεύοντας καλύψουν τρεις γύρους γύρω από τη θρεκιά, ξεκινούν την πυροβασία. Ο χορός κατά την πυροβασία είναι σε ρυθμό 2/4 και οργιώδης, χαρακτηριζόμενος από πολλά γρήγορα πηδήματα, με μικρά βήματα και περιστροφές. Ο χορός τους διαρκεί γύρω στις δύο με τρεις ώρες, ώσπου δηλαδή, να σβήσουν τη φωτιά.




γ) ο χορός κατά την επιστροφή από την πυροβασία

Η επιστροφή γίνεται και πάλι πομπική. Οι αναστενάρηδες χορεύουν, έως ότου όλη η πομπή φθάσει στο κονάκι. Μετά την εναπόθεση των εικόνων στο εικονοστάσιο, ξαναρχίζει ο χορός, όταν οι αναστενάρηδες με όλη τους την ψυχή, εκτελούν τον προτελευταίο του χορό.

Τέλος, ο αρχιαναστενάρης μαζί με τα όργανα, βγαίνει χωρίς τις εικόνες στον αυλόγυρο. Εκεί στήνεται ο ύστατος χορός. Τα όργανα και ο ρυθμός ανάβουν. Στον κυκλικό αυτό χορό προηγείται ο αρχιαναστενάρης και ακολουθεί ο μεγάλος κύκλος του λαϊκού χορού, που πηδούν ρυθμικά. Συμπληρώνοντας τους τρεις γύρους, ο αρχιαναστενάρης λύνει τον κύκλο και κάνει την απόλυση.

Το έθιμο της γυναικοκρατίας, αρκετά γνωστό σ' ολόκληρη την Ελλάδα, γίνεται κάθε χρόνο, στις 8 Ιανουαρίου, γιορτή της Οσίας Δομνίκης, σε διάφορες κοινότητες του Ν.Σερρών, όπως τη Μονοκκλησιά, τη Ν.Πέτρα και την Άνω Καμήλα.

{mospagebreaktitle=Καλόγερος}
Καλόγερος

Οι Απόκριες αρχίζουν με το Τριώδιο. Η πρώτη εβδομάδα λέγεται προφωνή, γιατί παλιότερα υπήρχε το έθιμο να προφωνάζουν, δηλαδή να διαλαλούν τον ερχομό της αποκριάς. Η δεύτερη εβδομάδα λέγεται κρεατική, γιατί τρώνε κρέας ακόμη και την Τετάρτη και την Παρασκευή. Η τρίτη λέγεται τυρινή, γιατί επικρατεί η τυροφαγία .

Γιά τις ρίζες των αποκριάτικων εθίμων έχουν υποστηριχθεί διάφορες θεωρίες. Επιστήμονες έχουν διατυπώσει τη γνώμη, οτι οι ρίζες αυτές φθάνουν ως τα Σατουρνάλια, αρχαία ρωμαϊκή γιορτή, που διαρκούσε μιά εβδομάδα και άρχιζε περίπου στις 17 Δεκεμβρίου. Οι γιορταστικές εκδηλώσεις γινόταν προς τιμή του Κρόνου, ως προστάτη της σποράς.

Άλλοι θεωρούν οτι οι ρίζες των αποκριάτικων εθίμων φθάνουν ως τις Καλένδες. Ο πατέρας της ελληνικής λαογραφίας Ν.Πολίτης, γράφει οτι τα αποκριάτικα έθιμα έχουν τις ρίζες τους στα Λουπερκάλια, που άρχιζαν στις 15 Φεβρουαρίου. Αυτά εορταζόταν γιά τη γονιμότητα της γης και των ζώων .

Πολλά σύγχρονα αποκριάτικα αγροτικά έθιμα, που έχου σχέση με την προαγωγή της βλάστησης, αναβίωναν αρχαίες συνήθειες. Ένα από αυτά τα έθιμα είναι και ο καλόγερος (ή Κούκουτος, Χούχουτος, Κιόκμπεης, Πιτεράς, Σταχτιάς, Σιτηράς, κ.ά.)

Η εικονική αροτρίωση (όργωμα), στο έθιμο αυτό, θυμίζει τη διανυσιακή λατρεία, που όμως είναι παλιότερο από τον Διόνυσο. Είναι πράξεις της θρησκείας των πρωτόγονων γεωργών, που ζητούσαν μέσα από τρόπους ομοιοπαθητικής μαγείας να επενεργήσουν στη βλάστηση των χωραφιών τους. Το έθιμο του καλόγερου είναι θρακικό και σήμερα τελείται στην Αγία Ελένη Σερρών, τη Δευτέρα της Τυρινής, από τους εκεί εγκατεστημένους θρακιώτες πρόσφυγες, κυρίως από την περιφέρεια του Κωστί .

Στη γιορτή αυτή, αρχίζουν πάλι οι αναστενάρηδες με απόκρυφη μυσταγωγία και συμμετέχουν και οι μίμοι, οι οποίοι συγκροτούν τον θίασο, το βασιληά, το βασιλόπουλο, τον καπιστρά, τον καλόγερο -που είναι παράξενα ντυμένος με δέρμα ζώων, κολοκύθα, κρατά κουδούνια κ.ά- , τη νύφη, τη μπάμπω με το εφταμηνίτικο παιδί, τους γύφτους με την αρκούδα και τέλος τους κουρουτλήδες (φύλακες).

Από την πρώτη έως την τελευταία στιγμή της τέλεσης του εθίμου, είναι απαραίτητα η παρουσία της τρίχορδης θρακικής λύρας και του νταουλιού.

Αφού συγκροτηθεί ο όμιλος, αρχίζει ο αγερμός. Ο θίασοςεπισκέπτεται όλα τα σπίτια του χωριού, προπορεύομενου του καλόγερου, ο οποίος με χορευτικές κινήσεις (χοροπηδά και χτυπά τα κουδούνια του) εύχεται γιά "καλή χρονιά".

Μετά τον αγερμό, ο θίασος και οι θεατές συγκεντρώνονται στην πλατεία του χωριού. Εκεί γίνεται η προετοιμασία του συμβολικού αγρού γιά τη σπορά και ακολουθεί η πολυσήμαντη σκηνή του θανάτου και της ανάστασης του πρωταγωνιστή καλόγερου.

Μόλις αναγγελθεί η ανάσταση του καλόγερου, αρχίζει ο θίασος κυκλικό χορό, γύρω από το συμβολικά σπαρμένο χωράφι, με τον βασιληά-σπορέα στην κορυφή του χορού. Ο χορός αυτός αντιστοιχεί με τον τελευταίο χορό των αναστενάρηδων. Μετά τον χορό, το δρώμενο που εξασφάλιζε την "καλοχρονιά", λήγει.

{mospagebreaktitle=Γαϊτανάκι ή Κορδονάκι}
Γαϊτανάκι ή Κορδονάκι

Στην πόλη των Σερρών, γύρω στα 1900, οι Σερραίοι διασκέδαζαν με ζηλευτή ζωηρότητα την Αποκριά.

Ένα από τα πιό γνωστά έθιμα, ήταν το "γαϊτανάκι", γνωστό και ως "κορδονάκι".

Το γαϊτανάκι ήταν ένας ειδικός χορός, στον οποίο τα καρναβάλια κινούνταν γύρω από ένα ψηλό καντάρι, κρατώντας πολύχρωμες ταινίες, δεμένες στην κορυφή του κονταριού, "πλέκοντας" μ΄αυτό τον τρόπο το γαϊτανάκι.

Οι χώροι όπου το γαϊτανάκι έκανε την εμφάνιση του, ήταν οι κυριότερες πλατείες της πόλης, όπως του Αγίου Αντωνίου, του Αγίου Νικολάου, του Αγ.Βλασίου, του Αγ.Παντελεήμονος και τέλος -με μεγάλη συνάθροιση του πληθυσμού- στην κεντρική πλατεία, το "κουνλούκι".

Στις μέρες αυτές δινόταν και βραδινοί επίσημοι χοροί, γιά φιλανθρωπικούς σκοπούς, οργανωμένοι από τα σωματεία του Ορφέα και της Εμμέλειας.

{mospagebreaktitle=Πολ.Συλλ.Βαμβακοφύτου}
Πολ.Συλλ.Βαμβακοφύτου

Στη Μονή του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου Σερρών τελείται και άλλο έθιμο και συγκεκριμένα τη Δευτέρα, αμέσως μετά την Κυριακή του Τελώνη και του Φαρισαίου, στην αρχή δηλαδή, του Τριωδίου.

Η αρχή του εθίμου αυτού, τοποθετείται πριν από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και εξακολουθεί να τελείται ακόμη και σήμερα. Η διοργάνωση ανήκει αποκλειστικά στον Πολιτιστικό Σύλλογο Βαμβακοφύτου Σερρών.

Συγκεκριμένα, την ημέρα αυτή και μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας, μοιράζεται η πατροπαράδοτη φασολάδα. Συγχρόνως, αρχίζει το γλέντι με μουσική και χορό, που κρατά ως το απόγευμα. Ο χορός στήνεται έξω από το μοναστήρι, στην μικρή πλατεία μπροστά στην πύλη εισόδου.

Οι χοροί που χορεύονται είναι τοπικοί, άλλοι μακεδονικοί ή και νεώτεροι. Τα όργανα που συνοδεύουν τους χορούς είναι ο ζουρνάς και το νταούλι.