Α. Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΟ Ν.ΣΕΡΡΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ

Σε όλες τις εποχές, από τότε που πρωτοεμφανίστηκε η ζωή στον πλανήτη μας, ο άνθρωπος είδε τον χορό σα μια έκφραση χαράς και λατρείας και κανένας άλλος λαός δεν του έδωσε τόσο μεγάλη αξία, όσο οι αρχαίοι έλληνες.

Τόσο μέσα από τα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων, όσο και από τις αναπαραστάσεις των αγγείων που διασώθηκαν, γίνεται γνωστή η υψηλή θέση που κατείχε ο χορός στην διαπαιδαγώγηση, τη θρησκεία και γενικά στη ζωή των αρχαίων ελλήνων.

Η λέξη "ορχείσθαι" για τον Έλληνα χρησιμοποιείτο για να δηλώσει διάφορα είδη ρυθμικών κινήσεων, όπως των ποδιών, των χεριών, του κεφαλιού, των ματιών και γενικά του σώματος.

Πολύ συχνά, ο Έλληνας ονόμαζε χορό, το ρυθμικό παιγνίδι ενός παιδιού, το παίξιμο της μπάλας, τις ταχυδακτυλουργίες, τις ακροβασίες, τις σχοινοβασίες ή τις χειρονομίες.

"Όλη η γη θα χορέψει" έλεγε ο Ευριπίδης και για τον Έλληνα στ' αλήθεια μπορούσε, αφού στα μάτια του, οι κινήσεις των ουρανίων σωμάτων φαινόταν ρυθμικές σαν να εκτελούσαν κοσμικό χορό. Ακόμη και τα ζώα, τα ψάρια, τα πουλιά, τα έντομα, τα δένδρα, τα λουλούδια, τα ποτάμια φαινόταν σαν να χορεύουν.

Ανάλογα με το χαρακτήρα που είχαν οι ορχηστρικές εκδηλώσεις κατατάσσονται σε δύο κατηγορίες: τον απολλώνιο ή χορό του ήθους και τον διονυσιακό ή χορό του πάθους. Ο πρώτος, που είχε για μουσική συνοδεία την κιθάρα, περιλάμβανε τους θρησκευτικούς, τους πανηγυρικούς και τους αργούς χορούς της λιτανείας, τους πολεμικούς και τους κοινωνικούς σε τελετές συμποσιακές και πένθιμες. Ο δεύτερος χορός εξέφραζε με τους ποικίλους τρόπους του, μανία, πανικό, λαγνεία και ξεσπούσε σε γρήγορες και ιλιγγιώδεις κινήσεις.

Ο Διόνυσος, ο θεός του κρασιού και του αμπελιού, που η θεϊκή του υπόσταση εκφραζόταν με δύο αντίθετους τρόπους, από τη μια με την καλόκαρδη και πολυθόρυβη χαρά του που επικρατούσε στις γιορτές και από την άλλη με τη μανία της καταστροφής , ήταν γνωστός και στο λαό της περιοχής των Σερρών. Όλες σχεδόν οι παραστάσεις των αγγείων που μας χαρίζει κάθε τόσο η σερραϊκή γη, η μεγάλη αυτή μητέρα, είναι εμπνευσμένες από τη λατρεία του αινιγματικού αυτού θεού, που πέθαινε κάθε χρόνο και αναγεννιόταν μαζί με τα σπαρτά της.

Έλεγαν πως στη Βισαλτία υπήρχε μεγάλο και ωραίο Ιερό του Διονύσου, στο οποίο έλαμπε τη νύχτα της γιορτής εκθαμβωτικό φως, σημάδι πως θα δώσει θεός άφθονο θερισμό. Αντίθετα, αν η σοδειά της χρονιάς εκείνης δεν θα πήγαινε καλά, τότε το μυστηριώδες φως χανόταν και το σκοτάδι σκέπαζε το Ιερό.

Επίσης, στο όρος Παγγαίο, στις δασωμένες του πλαγιές και ρεματιές με οξιές και πλατάνια, είχαν συγκροτηθεί στα αρχαία χρόνια, οι πρώτοι διονυσιακοί θίασοι με τις έξαλλες Μαινάδες και τους Σιληνούς, που ζήτησαν τη λύτρωση στο κρασί και το χορό και την επικοινωνία με τους θεούς. Πράγματι, στην κορυφή του Παγγαίου υπήρξε βωμός του Διονύσου, όπου γινόταν η τέλεση των Ορφικών Μυστηρίων.

Τέλος, για την περιοχή των Σερρών, ο Πλούταρχος αναφέρει ότι στο Παγγαίο φυτρώνει ένα βοτάνι που λέγεται "κιθάρα" για τον εξής λόγο: όταν οι Μαινάδες ξέσχισαν τον μουσικό και ποιητή Ορφέα, τα κομμάτια του τα πέταξαν στον ποταμό Έβρο. Και το μεν κεφάλι του, σύμφωνα με την πρόνοια των θεών, ενώθηκε με το κορμί του, που μεταβλήθηκε σε δράκο. Η κιθάρα του, κατά το θέλημα του Απόλλωνα, έγινε αστερισμός. Από το χυμένο του δε αίμα αναφάνηκε φυτό, που λέγεται κιθάρα. Αυτό, όταν τελούνται τα διονυσιακά μυστήρια, αφήνει ήχους κιθάρας, ενώ οι ντόπιοι ντυμένοι με τομάρια και κρατώντας θυρσούς, ψάλλουν ύμνους.

Β. Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΟ Ν.ΣΕΡΡΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ

Για τη μουσική και το χορό στα βυζαντινά χρόνια υπάρχουν αρκετές πηγές που μας δίνουν πληροφορίες. Τέτοιες πηγές είναι οι λόγοι των πατέρων της εκκλησίας, οι διάφορες παραστάσεις χορού πάνω σε μάρμαρο, τα μικροτεχνήματα, τα χειρόγραφα και κυρίως οι τοιχογραφίες εκκλησιών και μοναστηριών.

Δυστυχώς, για την περιοχή του Ν. Σερρών δεν υπάρχουν αρκετές πληροφορίες, αλλά μπορούμε να υποθέσουμε πως η εξέλιξη της ήταν παρόμοια με των άλλων μεγάλων αστικών κέντρων της Μακεδονίας.

Κατά την περίοδο αυτή, ένα μέρος της εκκλησίας είχε στραφεί ενάντια στο χορό, τη μουσική, το θέατρο και σε άλλες ειδωλολατρικές ιερουργίες και συνήθεις, που τις ονόμαζε γενικά "ελληνικές" και "διαβολικές".

Πληροφορίες για αυτή την εναντίωση της εκκλησίας απέναντι σε χορευτικές εκδηλώσεις, μας δίνουν κυρίως τα γραπτά των πατέρων.

Συγκεκριμένα, ο Χρυσόστομος χαρακτήρισε ως διαβολικούς τους κιθαρωδούς και τους ψάλτες, ενώ τις παραστάσεις τους ως σατανικές και ολέθριες.

Ο Κλήμης χαρακτήρισε τους μουσικούς ως πολίτες που δημιουργούν "σάλους ατάκτους και απρεπείς", ενώ τα τύμπανα και τα κύμβαλα που συνοδεύουν το χορό ως "απάτης όργανα".

Επίσης, ο Γρηγόριος ο Θεολόγος μίλησε για αυλούς και χορούς "πορνικών βακχεμάτων".

Τέλος, η Σύνοδος της Λαοδίκειας, το 12ο αιώνα, είχε φτάσει μέχρι και στο σημείο να απαγορεύσει τους χορούς στους γάμους.

Όμως, οι προσπάθειες που κατάβαλε η εκκλησία για να απομακρύνει και να απαγορεύσει τη συμμετοχή των Χριστιανών στις χορευτικές εκδηλώσεις, είχαν αποβεί μάταιες, αφού, όπως είναι γνωστό η δέσμευση του χορού με τις ιδιωτικές και δημόσιες γιορτές ήταν τόσο δυνατή, που δεν άφηνε το λαό να απομακρυνθεί πλήρως από αυτές.

Έτσι συνεχίστηκε η χορευτική παράδοση, που εξακολουθούσε να ανθεί και να επιβιώνει χωρίς διακοπή στην αυτοκρατορία.

Σύμφωνα με τον Φ. Κουκουλέ, οι Βυζαντινοί χόρευαν σε θρησκευτικές πανηγύρεις και συγκεκριμένα μετά το τέλος της θείας λειτουργίας. Επίσης, χόρευαν σε γάμους, σε γενέθλια των παιδιών τους, σε διάφορες σημαντικές γιορτές, σε συμπόσια, μετά από νίκη του βυζαντινού στρατού και κάθε φορά που συνέβαινε κάποιο σημαντικό γεγονός.

Αξιοσημείωτο είναι να πούμε, πως σε γιορτές όπως ανήμερα των Χριστουγέννων και των Φώτων, οι Βυζαντινοί χόρευαν μέσα στους εκκλησιαστικούς χώρους. Γι' αυτό σήμερα, βρίσκουμε αρκετές τοιχογραφίες με χορευτικές παραστάσεις, μέσα σε εκκλησίες και μοναστήρια.

Άλλοι χώροι που γινόταν οι χοροί ήταν οι πλατείες, οι αγροί, τα προαύλια των εκκλησιών, οι αίθουσες για τα συμπόσια και η αγορά, κυρίως στις πόλεις.

Για το πώς και τι χόρευαν οι βυζαντινοί, οι συγγραφείς της εποχής μας δίνουν σημαντικές πληροφορίες.

Έτσι υπάρχουν περιγραφές για κυκλικούς χορούς σε ανοικτούς και κλειστούς κύκλους καθώς και για ελικοειδείς. Επίσης, σώζονται περιγραφές για ανδρικούς, γυναικείους και μικτούς χορούς. Και για χορούς που χόρευαν άλλοτε ομαλά και άλλοτε με περιστροφές, κροταλίζοντας τα χέρια και ψάλλοντας διάφορα άσματα, που την αρχή τους την έκανε ο οδηγός.

Ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης (12ος αι.) περιγράφει ένα είδος συρτού χορού: "το δε θρέξασκον επί στίχους αλλήλους αντί του έτρεχος λύοντες τον του χορού κύκλον εις τίνας ευθείας κινήσεις ή και άλλως μάλιστα κατά τους παλαιούς, πότε μεν τροχοειδή και κυκλοτερή δρόμον εποιούντο, ποτέ δε αντιμέτωποι αλλήλων γινόμενοι, κατ' όρθον δι' αλλήλων έθεον, ό και εισέτι νυν ποιούσιν οι τα τοιαύτα δεινοί χορευταί..."

Εκτός από τον συρτό, άλλοι χοροί που ήταν γνωστοί την εποχή εκείνη ήταν ο γέρανος, τα μαντήλια, ο κόρδακας.

Ελάχιστες πληροφορίες για το χορό, στην περιοχή των Σερρών, μας δίνει η μια και μοναδική του είδους της τοιχογραφία της Μονής Προδρόμου, η οποία εικονίζει χορευτική παράσταση με τη συνοδεία οργάνων. Σ' αυτή την τοιχογραφία φαίνεται το σχήμα του χορού -που είναι κυκλικός- η λαβή των χορευτών με πλεγμένα τα δάκτυλα, το μαντήλι που κρατά η πρωτοχορεύτρια.

Τα μουσικά όργανα που χρησιμοποιούσαν οι Βυζαντινοί ήταν το ψαλτήριο, η σύριγξ, η λύρα, η κιθάρα, ο αυλός, τα κύμβαλα, το τύμπανο, το ντέφι, το κέρας και το κανονάκι. Αργότερα, προστέθηκαν κι άλλα όργανα, που ήρθαν από την ανατολή, όπως το βιολί, το ούτι και το λαγούτο.


Γ. Ο ΧΟΡΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΝΕΩΤΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ

Η εξέλιξη των χορευτικών εκδηλώσεων συνεχίστηκε απρόσκοπτα και κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, εκπληρώνοντας τις κοινωνικές ανάγκες των κατοίκων.

Οι Έλληνες κατόρθωσαν να διατηρήσουν τη γλώσσα τους, την παράδοση και τους χορούς τους. Έτσι, διατηρήθηκε ένας μεγάλος αριθμός από χορούς, που χορεύονται μέχρι σήμερα σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας.

Ο χορός, μαζί με το δημοτικό τραγούδι και τη μουσική, ήταν τα μόνα μέσα έκφρασης και επικοινωνίας, κατά την τουρκοκρατία. Ακόμη, ήταν ο μοναδικός τρόπος, με τον οποίο ο λαός μας αντιμετώπισε τους πολλούς κινδύνους και κατάφερε να περισώσει την εθνική και πολιτιστική του κληρονομιά .

Στην περιοχή των Σερρών, τα πατριωτικά τραγούδια και οι χοροί ήταν αυτά που κυριάρχησαν στις εθνικές γιορτές και την καθημερινή ζωή των υπόδουλων Σερραίων, κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας .

Αυτή η μακρόχρονη περίοδος είχε σαν αναπόφευκτο αποτέλεσμα να επηρεαστεί η ελληνική μουσική από την αντίστοιχη τουρκική. Έτσι, η μουσική που κυριαρχούσε ήταν ο τουρκικός αμανές με συνοδεία βιολιού ή υπόκρουση σαντουριού.

Όμως, από το 1600 και κυρίως από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, οι Σερραίοι άρχισαν να ταξιδεύουν στην Ευρώπη και να γνωρίζουν τη δυτική μουσική, το χορό και γενικά τον ευρωπαϊκό πολιτισμό.

Μ' αυτό τον τρόπο, στην περιοχή των Σερρών, άρχισε να γίνεται η είσοδος των ευρωπαϊκών οργάνων, μουσικής και χορών (βαλς κ.λ.π.), κυρίως από τους πλούσιους Σερραίους.

Βέβαια, μαζί μ' αυτά, έχουμε και την είσοδο των ευρωπαίων δασκάλων, που μετακαλούνταν από τις πατρίδες τους για να διδάξουν την ευρωπαϊκή μουσική, αλλά και χορούς στα παιδιά των πλούσιων Σερραίων .

Έτσι, ενώ οι πλούσιοι Σερραίοι (τσορμπατζήδες) διασκέδαζαν με ευρωπαϊκή μουσική, μετακαλώντας κυρίως από τη Θεσσαλονίκη, ορχήστρες εγχόρδων και άρπες στα γλέντια τους και στους γάμους, οι Τσιπλάκηδες (γυμνοί, φτωχοί) σερραίοι διασκέδαζαν κυρίως με παραδοσιακή μουσική και χορούς, με συνοδεία οργάνων, όπως ζήλια, νταούλι, ζουρνάς, γκάιντα, βιολί, σαντούρι κ.ά.)

Οι Σερραίοι, όπως και οι υπόλοιποι Έλληνες, είχαν ιδιαίτερη συμπάθεια για το τραγούδι και το χορό. Σε κάθε δημόσια, οικογενειακή ή φιλική κοινωνική συγκέντρωση, οπωσδήποτε θα χόρευαν και θα τραγουδούσαν. Το πάθος τους αυτό αποτελούσε διέξοδο και λύτρωση από τα βάσανα της σκλαβιάς.

Οι πλέον συνηθισμένοι λόγοι που έκαναν τους κατοίκους της περιοχής των Σερρών να χορεύουν και να τραγουδούν, ήταν οι αρραβώνες, τα βαπτίσια, προς τιμή ενός περαστικού ξένου κ.ά.

Στην πόλη των Σερρών, λόγω της αποπνικτικής στρατοκρατικής ατμόσφαιρας των τουρκικών αρχών, πολύ συχνά απαγορευόταν ή καταπνιγόταν κάθε ομαδική εκδήλωση για διασκέδαση .

Αντίθετα, σε περιοχές, όπως του Παγγαίου και της Νιγρίτας, όπου η επίβλεψη των Τούρκων δεν ήταν και τόσο έντονη, παρατηρήθηκαν περισσότερες εκδηλώσεις διασκέδασης και χορού .

Ο Γουσίου μας αναφέρει συγκεκριμένα για τα χωριά του Παγγαίου, πως σε κάθε πανηγύρι και γιορτή στηνόταν χορός, πότε με συνοδεία μουσικών οργάνων και πότε με τραγούδια. Συνήθως, χόρευαν άνδρες και γυναίκες διάφορους κυκλικούς χορούς και ο πρώτος που οδηγούσε το χορό κρατούσε μαντήλι, που το κουνούσε προς τα πάνω.

Οι χώροι στους οποίους χόρευαν οι κάτοικοι της περιοχής των Σερρών, κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας, ήταν τα προαύλια των εκκλησιών, οι πλατείες, οι εξοχές, τα σχολεία και αργότερα τα κέντρα διασκέδασης.

Μετά την απελευθέρωση της περιοχής από τους τούρκους δυνάστες της, παρατηρείται άνθηση πολιτιστική. Κτίζονται θέατρα, κινηματογράφοι, ιδρύονται περισσότερα σχολεία, όμιλοι γυμναστικοί και μουσικοί, χοροδιδασκαλεία, με αποτέλεσμα να διοργανώνονται περισσότερες πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Όμως, οι παραδοσιακοί χοροί και τα τραγούδια άρχισαν να χάνονται από τις διασκεδάσεις των νέων και τη θέση τους πήραν οι ξένοι και κυρίως οι ευρωπαϊκοί χοροί.